جنبش‌های اجتماعی (قسمت دوم)

نخبگان مجموعه ای از مبشرین بسیار فعال جامعه، خاصه در ارتباط با کارکرد دگرگونی آن محسوب می‌شوند. سهم آنان در جنبش اجتماعی ممکن است به اشکال مختلفی ظاهر شود که عمده ترین آن ها اتخاذ تصمیم،موقعیت و الگو سازی است.

تعدد نخبگان یکی از مشخصه‌های جوامع صنعتی مدرن است که آن نیز خود ناشی از پیچیدگی شدید این جوامع است. در این جوامع نخبگان جدیدی ظاهر می‌شوند که نماینده و سخنگوی بخش‌های مختلفی از جامعه هستند: نخبگان کارگر، نخبگان دهقان، نخبگان دانشجو و … چنین نخبگانی با ابراز نقطه نظرهای مختلف، منافع متفاوت و ارزش‌های گوناگون، موجب افزایش موارد و تراکم تضاد ارزش‌ها، منافع و ایدئولوژی شده است. کثرت نخبگان، تعدد ایدئولوژی‌ها و ارزش‌ها و در نتیجه افزایش تضادها را در پی خواهد داشت. از طرف دیگر تضادهای مختلف نیز پیوسته موجب ظهور نخبگان جدید، ایدئولوگ های جدید و ارزش‌ها و گرایش‌های تازه ای می‌شوند که تاکنون توسط کسی ارائه نشده است.

تعریف و انواع نخبگان

نخبگان اشخاص و گروه هایی هستند که در نتیجه قدرتی که به دست می آورند و تاثیری که برجای می گذارند، یا به وسیله ایده ها، احساسات و یا هیجاناتی که به وجود می آورند، در جنبش اجتماعی جامعه ای موثر واقع می شوند.

انواع نخبگان

• نخبگان سنتی و مذهبی

       نخبگان سنتی از حاکمیت و یا نفوذی برخوردارند که ناشی از ساخت‌های اجتماعی، ایده‌ها و اعتقاداتی است، که ریشه در گذشته‌ای دور دارند و مبتنی بر راه و رسم سنتی طولانی‌اند.

• نخبگان تکنوکراتیک

نخبگان تکنوکراتیک منتسب به ساهتی رسمی یا اداری هستند. اقتدار آن‌ها بر اساس دو گانه‌ای استوار شده است: اول آنکه این نخبگان بر اساس قوانین وضع شده، شناخته شده و رایج انتخاب شده اند. دوم آنکه، این انتخاب به دلیل دارا بودن بعضی صلاحیت‌ها و قابلیت‌های مبتنی بر ملاک‌های مشخص صورت گرفته است. این صلاحیت و قابلیت ممکن است با انجام امتحاناتی، یا توسط هیئت ژوری و یا بر اساس درجه و تخصص تحصیلی و یا همچنین با احتساب دارا بودن تجارب و سابقه در زمینه‌های خاص یا ملاک‌هایی از این قبیل سنجیده شود. این نخبگان از اقتدار عقلایی- قانونی برخوردار هستند. این‌ها کسانی هستند که نه از نفوذ بلکه از اقتدار یا حاکمیت برخوردارند و پست‌های فرماندهی را در سلسله مراتب اداری ( پستهای دولتی یا موسسات خصوصی) را اشغال می کنند.

• نخبگان مالکیت

نخبگان مالکیت به دلیل ثروت و اموالی که دارند از نوعی « اقتدار» یا « قدرت» برخوردار می ‌شوند. این اموال و ثروت باعث تسلط آنان بر روی نیروی کاری می‌گردد که به خدمت گرفته اند، ولی از طرف دیگر این توانایی مالی به آن‌ها امکان می‌دهد که بتوانند بر روی سایر نخبگان سنتی و یا تکنوکراتیک ها فشارهایی وارد سازند و در نتیجه برای خود قدرت اجتماعی کسب نمایند.

• نخبگان خارق العاده ( کاریزمایی)

نخبگانی را کاریزمایی می‌نامیم که معجزات و یا خصوصیاتی خارق العاده به آنان نسبت می‌دهند. اقتدار و نفوذی که این نخبگان از آن برخوردارند، مستقیما با شخصیت اشخاص معینی سر و کار دارد و به پست و یا اموال آن‌ها مربوط نمی‌شود.

• نخبگان ایدئولوژیکی

این نخبگان اشخاص یا گروه‌هایی هستند که در اطراف ایدئولوژی معینی متشکل گردیده یا در به وجود آوردن ایدئولوژی خاصی سهیم‌اند. همچنین می‌توانیم اشخاص یا گروه‌هایی را در این رده بندی قرار دهیم که ایدئولوژی مشخصی را اشاعه می‌دهند یا سخنگو و معرف آنند. این‌ها می‌توانند نخبگان صاحب نفوذ ولی بدون اقتدار و حاکمیت رسمی باشند.

نخبگان ایدئولوژیک یا معنوی بدون اقتدار ولی با نفوذ، اغلب گروه‌هایی هستند که دگرگونی‌های ساختی آینده را سبب می‌شوند و موجب جهت گیری مجددی از کنش تاریخی می‌گردند.

در حالی که نوآورترین و مترقی‌ترین نخبگان را می‌توان در میان نخبگان معنوی و ایدئولوژیکی جستجو کرد، ولی این نخبگان معمولا قدرت را در دست ندارند و فاقد پستهای حاکمیت هستند.

• نخبگان سمبولیک

اغلب نخبگان دارای خصوصیتی سمبولیک هستند و در حقیقت افرادی که منتسب به این گروه‌های نخبه هستند، در نظر کسانی که از آن‌ها پیروی می‌نمایند و یا با آنها به مخالفت برمی‌خیزند، از ارزش سمبولیک برخوردار می‌شوند. ارزش‌ها، ایده‌ها، سمبول‌های وضعیت موجود، نهادها، ایده‌های جدید و … در رؤسای سیاسی متبلور و متجلی می‌گردند و در این میان رؤسای معنوی و ایدئولوژیکی بهتر می‌توانند خصوصیت سمبولیک به خود بگیرند. با وجود این بعضی نخبگان را می‌توان مشخص نمود که نقش آن ها به صورت روشن‌تر و بارزتری سمبولیک است. این حالت مربوط به افراد یا گروه‌هایی می‌گردد که نمونه‌های اصیلی از بعضی رفتار، کردار، افکار و خصوصیات و ارزش‌ها هستند. به عنوان مثال هنرمندان و خوانندگان مردمی نمونه ای از این نخبگان هستند.

نخبگان و جنبش‌های اجتماعی

با کمک طبقه بندی فوق اکنون می‌توان راه‌های مختلفی را که بر اساس آن نخبگان می‌توانند در جنبش‌های اجتماعی موثر باشند، مشخص نمود. به عبارت دیگر بر اساس آن طبقه بندی می‌توانیم طرق مشارکت آن‌ها را در تغییرات اجتماعی بشناسیم، در این مورد مورد می‌توان جنبش‌هایی به شرح زیر را مورد مطالعه قرار داد.

• تصمیم گیری

اول آنکه برخی از نخبگان به دلیل دارا بودن نقشی در مجموعه تصمیم گیری‌های درون جامعه، در جنبش اجتماعی آن مشارکت دارند و به همین دلیل اثر آن‌ها مستقیما ظاهر می‌شود، همین جنبه است که به ویژه در تحلیل نخبگان قدرت مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرد. در واقع می‌توان تغییر اجتماعی یا مقاومت در مقابل تغییر را به عنوان نتیجه مجموع تصمیمات اتخاذ شده توسط بازیگران اجتماعی فوق العاده قدرتمندی در نظر گرفت که پست‌های مهم و استراتژیک را اشغال می‌کنند و این خود به هر حال جنبه‌ای بسیار با اهمیت یا اساسی از جنبش اجتماعی است.

در طول عمر نهادها و جوامع، غالبا تصمیمات عمده به وسیله معدودی از افراد که دارای جنبش اجتماعی کم و بیش طولانی هستند، اتخاذ می‌شود.

• الگو سازی

نخبگان، نفوذ خود را از طریق نوعی الگو سازی نیز اعمال می‌کنند، با توجه به اینکه آنها سمبول‌های زنده‌ای از طرز تفکر، وجود و عمل هستند، نسبت به برخی گروه‌ها و یا بر کل افراد جامعه، قدرت جاذبه ای دارند و بنابراین مورد تقلید قرار گرفته و به عبارت دقیق‌تر دیگران سعی در همانند سازی خود با آن‌ها دارند.