دامنه فعالیت‌ سازمان‌های مردم نهاد (سمن) از بشر دوستی تا توسعه پایدار

سازمان‌های مردم نهاد (سمن) فعالیت‌های مختلفی در حوزه‌های مختلف انجام می‌دهند و هدف اکثر آن‌ها در سراسر دنیا بهبود سطح کیفیت زندگی انسان‌ها است.

در این مطلب برخی از ابعاد این فعالیت‌ها، آمارهایی در سطح جهان و ایران، عملکرد آن‌ها و چشم انداز فعالیت این سازمان‌ها ارائه می‌شود.

دامنه فعالیت سمن‌ها

فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد جنبه‌های گوناگونی دارد و به همین دلیل تقسیم ‌بندی‌های مختلفی برای انواع این فعالیت‌ها وجود دارد.
تقسیم بندی این موسسات بر اساس جهت گیری فعالیت آن‌ها به صورت زیر انجام می‌شود.

خیرخواهانه: فعالیت‌هایی مانند برآوردن نیازهای فقرا، توزیع خوراک، پوشاک یا دارو، تدارک مسکن، حمل و نقل، مدرسه و … همچنین در هنگام بلایای طبیعی کمک‌های امدادی را بر عهده دارند.

خدماتی: سازمان‌های غیردولتی که فعالیت‌هایی مانند ارائه خدمات بهداشتی و درمانی، برنامه‌ریزی، خدمات آموزشی و… انجام می‌دهند.

مشارکتی: این سازمان‌ها اغلب فعالیت‌های خود را به صورت تعاونی انجام می‌دهند، به این صورت که مردم محلی با کمک‌های نقدی، ابزار کار، زمین، مواد نیروی انسانی و مانند این به آن‌ها کمک می‌کنند.

یکی دیگر از تقسیم بندی‌هایی که صورت می‌گیرد بر اساس جهت گیری سازمان‌های مردم‌نهاد است که عبارت اند از:

فعالیت‌های رفاهی: نخستین مرحله توسعه سازمان‌های غیردولتی در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ رفاه گرایانه بوده است که به طور مستقیم به تامین نیازهای فقرا کمک می‌کردند و اغلب پس از بلایای طبیعی یا جنگ، به وجود آمدند.

فعالیت‌های توسعه‌ای: سازمان‌های غیردولتی توسعه‌ای آن‌هایی هستند که هدف نهایی‌شان، بهبود ظرفیت محلی برای تامین نیازهای اساسی مردم است و برای تسهیل ظرفیت‌سازی جامعه تلاش می‌کنند.

فعالیت‌های حمایتی: این نوع فعالیت‌ها به تاثیر گذاری بر سیاست یا تصمیم سازی مربوط به موضوع‌های خاص و ایجاد حمایت اجتماعی در میان سازمان‌های همفکر و همچنین مردم اشاره می‌کند.

فعالیت‌های آموزشی: این سازمان‌ها به آموزش شهروندان می‌پردازند. اکثر سازمان‌های غیردولتی که در زمینه توسعه آموزشی در گیرند، در کارهای حمایتی نیز فعالیت می‌کنند.

فعالیت‌های شبکه‌سازی: این گروه از سازمان‌ها در سطح منطقه‌ای یا ملی و برای انتقال اطلاعات و ارائه کمک‌های فنی و سایر کمک‌های لازم به سازمان‌های مردم نهاد دیگر یا افراد فعالیت می‌کنند .

فعالیت‌های پژوهشی: پژوهش جهت گیری دیگری است که برخی از سمن‌ها به آن علاقه‌مند هستند.

آمارهای جهانی مرتبط با سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن)

آخرین آماری که در مجله Global Journal در رابطه با تعداد سازمان های مردم نهاد ثبت شده مربوط به سال ۲۰۱۵ است که نشان می‌دهد حدود ۱۰ میلیون سازمان مردم نهاد در جهان به ثبت رسیده است.

در همین گزارش آمده است که: «اگر سازمان‌های غیردولتی یک کشور بودند، پنجمین اقتصاد بزرگ جهان را داشتند.»

بیش از ۱.۵ میلیون سازمان غیردولتی در ایالات متحده وجود دارد که مجموعاً ۵.۳٪ به تولید ناخالص داخلی (GDP) کمک می کنند.

عملکرد سازمان‌های مردم نهاد در دنیا

تاریخچه‌ها سمن‌ها نشان می‌دهد، اولین سازمان‌های مردم نهاد (سمن) در دنیا در پی جنگ جهانی دوم شکل گرفتند و در آن دوران تمرکز آن‌ها برای کاهش مشکلات ناشی از جنگ برای افراد مختلف در سراسر دنیا بوده است.

اما با تغییر شرایط حوزه فعالیت این سازمان‌ها بسیار گسترده‌تر و متنوع‌تر شده است.

در حال حاضر سازمان‌های مردم نهاد (سمن) مطرح در دنیا از قدرت اقتصادی، اجتماعی و حتی در بعضی موارد قدرت سیاسی بالایی برخوردار هستند و می‌توانند در تغییر خیلی از قوانین و روش‌ها در کشورهای توسعه یافته تاثیر گذار باشند.

اکنون بسیاری از نیازهای اولیه مانند آب سالم، مسکن و … برای ساکنان کشورهای فقیر در قاره آفریقا از طرف سازمان‌های مردم‌نهاد بین المللی فراهم می‌شود.

عملکرد این سازمان‌ها همواره با انتقاداتی همراه بوده است و مواردی مانند پولشویی و سو استفاده از کمک‌های مردمی بیشترین انتقادی است که به این سازمان‌ها وارد می‌شود. اما نمی‌توان اثرات مثبت این فعالیت‌ها در بهبود کیفیت زندگی بسیاری از افراد در سراسر دنیا را نادیده گرفت.

عملکرد سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن) در ایران

در این قسمت به ارائه نتایجی از یک مطالعه که برای ارزیابی عملکرد سمن‌های حوزه بهداشت و سلامت انجام شده می‌پردازیم.

در این پژوهش از مجموع ده هزار سمن ثبت شده در کشور در حوزه سلامت و بیماری، حدود ۱۰۰۰ سمن انتخاب شده و در مجموع، حدود ۹۷ سمن به عنوان حجم نمونه انتخاب شده که از طریق انتخاب تصادفی از کلیه استان‌ها، اطلاعات لازم از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است.

نتایج حاصل از تحلیل پرسش‌ها در بخش عملکرد و ظرفیت‌ها نشان داد که سمن‌های مورد مطالعه، نیازهای گروه هدف را می‌شناختند، اما در اغلب موارد روش استخراج این نیازها بیشتر بر مبنای جلسه با گروهی از آنان و یا نظرات هیات موسس بوده و از اصول علمی نیازسنجی کمتر تبعیت کرده است.

اگر سازمان‌های غیردولتی یک کشور بودند، پنجمین اقتصاد بزرگ جهان را داشتند.

مجموعه خدمات ارایه شده سمن‌ها به ترتیب، حوزه پیشگیری سطح سوم، سپس سطح اول و در نهایت، سطح دوم بوده است. از دیدگاه سمن‌ها، میزان رضایت و موفقیت در مداخلات آموزشی و ارایه خدمات درمانی، پیشگیری و مشاوره‌ای بیشتر از مداخلات حمایت طلبی مربوط به حاکمیت (کار با دولت، مشارکت در روندهای قانونی و قضایی) بوده است.

نتایج دیگر این مطالعه عبارتند از:

• بیشترین منبع درآمد مالی، کمک های مردمی، خیریه و سپس دولت بوده است.
• سمن‌ها از مجموع فعالیت‌ها و نقش‌های حمایتی خود، توانمندسازی، مشارکت جامعه هدف و حمایت طلبی بیش از سایر موارد، موفقیت داشته‌اند.
• نداشتن برنامه راهبردی در ۳۵ درصد از سمن‌ها، هشداری برای کاهش اعتبار سمن ها در جامعه است.
• منابع مالی محدود، ارتباط نا کافی سازمان های غیردولتی با دولت و باور ضعیف دولت از نقش سمن ها، سه مانع اصلی اعلام شده از سمن های مورد مطالعه بوده است.

آینده سازمان‌های مردم نهاد (سمن) در جهان و ایران چگونه خواهد بود؟

با توجه به روندی که سازمان‌های مردم‌نهاد تاکنون در سراسر دنیا طی کرده‌اند آینده این سازمان‌ها درخشان به نظر می‌رسد و استقبال افراد جامعه از این فعالیت‌ها بیشتر خواهد شد و اثر‌گذاری آن‌ها عمیق تر و بلند مدت تر از الان خواهد بود.

البته نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که هر چه امکان سو استفاده از منابع مالی و قدرت این سازمان‌ها که با پشتوانه‌های مردمی ایجاد شده است کمتر شود اعتماد عمومی به آن‌ها بیشتر خواهد شد.

برای بهبود عملکرد سمن‌ها در ایران چه پیشنهاداتی وجود دارد؟

برخی از فعالان اجتماعی و اساتید این حوزه برای رونق فعالیت مشارکتی؛ شبکه سازی و هم افزایی بین نهادهای مدنی را رمز موفقیت، کیفیت بخشی فعالیت‌ها، منبع یادگیری، معرفی تشکیلات خود به دیگران و کاهش وابستگی به دولت و حفظ استقلال می‌دانند.

تقویت شبکه سازی تخصصی و هدفمند و ایجاد هم‌افزایی با هدف ایده‌سازی و خلاقیت یک نیاز ضروری در این حوزه است.

ابتکار عمل، خلاقیت، ایده پردازی و ریسک پذیری بسیار در پیشرفت کار موثر و کارآمد است و نگرش مثبت به آینده و امیدواری لازمه شبکه سازی است.

آگاپه نیز پلتفرمی برای طراحی و اجرای اقدامات بشر دوستانه است که با هدف ایجاد و تقویت این هم‌افزایی و هم‌آفرینی در بین فعالان اجتماعی شروع به کار کرده است.

جمع بندی

سازمان‌های مردم نهاد (سمن) به عنوان عناصر جامعه مدنی به یکی از ارکان اصلی در جوامع گوناگون تبدیل شده اند و در کشورهای پیشرفته از قدرت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بالایی برخوردار هستند و این جایگاه برای آن‌ها معایب و مزایای زیادی دارد. از طرف دیگر مسیر سمن‌ها در کشورهای در حال توسعه با فراز و نشیب‌های زیادی مواجه هستند و راه طولانی در پیش دارند اما می‌توان به آینده بهتر این سازمان‌ها هم امیدوار بود.

یکی از انتقادات اصلی به سازمان‌های مردم‌نهاد بحث پولشویی و سو استفاده‌های سیاسی از شبکه‌های ارتباطی آن‌ها است. که هر چه این سازمان‌ها با شفافیت بیشتری برخورد کنند این انتقادات کمتر خواهد بود.

پرسش‌های شما درباره فعالیت‌ سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن)