تاریخچه سازمان‌های مردم نهاد و نمونه سمن های موفق در ایران و جهان

در کشورهای مختلف با توجه به قوانین و مقررات آن‌ها، تعاریف مختلفی از سمن ها یا سازمان‌های مردم نهاد در ایران و جهان ارائه شده ‌است.

بنابراین در یک تعریف نهایی از سازمان‌های مردم نهاد می‌توان گفت: سازمانی با شخصیت حقوقی مستقل، غیر دولتی، غیر انتفاعی و غیر سیاسی است که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، بشردوستانه و بر اساس قانونمندی و اساسنامه‌ی مدون، رعایت چارچوب قوانین موضوعه‌ی کشور و مفاد آیین نامه‌های اجرایی آن فعالیت می‌کند.

تاریخچه و دلایل شکل گیری سمن ها در ایران و جهان

اصطلاح سازمان مردم نهاد (سمن‌) در ایران و جهان در معنایی که امروزه از آن فهمیده می‌شود برای اولین بار در حدود سال ۱۹۴۵ به وجود آمده است.

یعنی زمانی‌که سازمان ملل متحد برای تفکیک بین سازمان‌های متعددی که با آنها در ارتباط بود هرگونه بدنه و ساختار غیر دولتی را NGO نامید.

بویژه سازمان‌هایی که نقش و جایگاه مشاوره‌ای داشتند و از طرفی نه زیر مجموعه دولت‌ها بودند و نه عضو حکومتی.

با نگاهی به متون و اسناد تاریخی می‌توان گفت سازمان‌های مردم نهاد اساسا در روزگار باستان به ویژه در حرفه‌ها و مشاغل بصورت انجمن‌های صنفی با همه ویژگی‌هایی که امروزه در تعبیر سازمان مردم نهاد بیان می‌شود، وجود داشتند.

ریشه‌های شکل‌گیری و سپس حضور این سازمان‌ها را در رویکرد نوین می‌توان از نیمه قرن نوزدهم میلادی شناسایی کرد.

به طوری که این سازمان‌ها نقش مهمی در جنبش‌های ضد برده‌داری و جنبش‌های حقوق زنان و بویژه کنفرانس جهانی خلع سلاح ایفا کردند.

اما سابقه شکل‌گیری جامعه مدنی در ایران را شاید بتوان به دوره صفویه ارتباط داد، که با ظهور طبقات و گروه‌های اجتماعی و فعالیت آنها در مناسبات اجتماعی و سیاسی دگرگونی‌هایی در تاریخ ایران پدیدآمد.

از جمله این طبقات و گروه‌های جدید می‌توان به گروه‌های سنتی مثل اشرافیت زمین‌دار و اشرافیت دربار، طبقه روحانیت که در دوره‌های بعد نقش تعیین‌کننده‌ای در تحولات و جریانات سیاسی و اجتماعی داشتند و نیز طبقه تجار نیرومندی که در نتیجه توسعه تجارت و توسعه ارتباط با غرب به تدریج پیدا شدند، اشاره کرد.

می‌توان ضرورت ایجاد و تقویت سمن ها در ایران و جهان را در تحقق اهدافی مانند کوچک‌سازی دولت، توانمندسازی مردم و افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدی بیشتر نظام اقتصادی، بهینه‌سازی فرآیند برنامه‌ریزی و عملیاتی سازی برنامه‌ها و مقابله با آسیب‌ها دانست.

از سوی دیگر گسترش فرایند جهانی شدن و کاهش قدرت دولت‌ها در برخورد با مسائل جهانی از جمله محیط زیست، صلح و فقر و مسائلی از این دست، زمینه حضور و تقویت نقش سمن ها را بیش از پیش فراهم کرده است.

آنچنان که تجربه کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته در طول بیش از نیم قرن، وجود این نوع سازمان‌ها را اثبات کرده‌است.

فلسفه وجودی سمن ها انتقادات آن‌هاست و دیدگاه انتقادی آنها، راهنمای حل بسیاری از مشکلات خواهد شد.

هم چنین هدف از گسترش سازمان‌های مردم نهاد، کوچک کردن دولت است تا بخش نظارتی و حاکمیتی دولت در حوزه فرهنگی و اجتماعی بیشتر تقویت شود.

نقش و کارکرد سمن ها در ایران و جهان

سمن ها در ایران و جهان نقش بسیار مهمی بین مردم، حاکمیت و جامعه ایفا می‌کنند.

سازمان‌های مردم نهاد در دنیای مدرن کارکردهای بسیاری را بر عهده گرفته‌اند به طوری که به بخشی غیر قابل چشم‌ پوشی از جامعه و سیاست تبدیل شده‌اند.

برخی از این سازمان‌ها حتی توانسته‌اند به طور ثابت بازوهای اجرایی و حتی نظارتی بر برخی نهادهای دولتی باشند. به عبارت دیگر این سازمان‌ها مسئولیت کمک به مردم و دولت‌ها را دارند.

مهم‌ترین هدف ایجاد و تقویت سمن ها در ایران و جهان را می‌توان در تحقق اهدافی چون نوآوری اجتماعی، کوچک سازی دولت، توانمند سازی مردم، افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدتر سازی بخش‌های مختلف نظام، بهینه سازی و عملیاتی‌ شدن برنامه‌ها و مقابله با آسیب‌‌ها، پر کردن شکاف جامعه و حکومت، اولویت ‌بندی تقاضاهای اجتماعی، مشاوره به حکومت، نقد عملکرد حکومت، تاثیرگذاری آنان بر نهادهای دولتی، ارتقای سطح فرهنگ مشارکت عمومی، افزایش آگاهی‌های اجتماعی مردم، ایجاد همگرایی بین اقوام مختلف کشور، تمرین دموکراسی، ایجاد انسجام اجتماعی کاهش خشونت کاهش خشونت اجتماعی، تبادل فرهنگ و…دانست.

نمونه سمن های موفق در ایران و جهان

کر

کر یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های امدادرسانی در دنیاست که در سال ۱۹۴۵ در ایالات متحده آمریکا تاسیس شد تا به پناهندگان و آوارگان جنگ جهانی دوم کمک کند. در حال حاضر ماموریت اصلی این بنیاد، تغییر بسیاری کرده است و بر تعاون و مشارکت برای پایان دادن به فقر در آمریکا و نقاط مختلف دنیا تاکید می‌کند.

این بنیاد با بیش از ۱۲ هزار کارمند در ۷۲ کشور دنیا برنامه‌هایی را در دست اجرا دارد و شعبه‌های مختلف این بنیاد در آمریکا، انگلیس، ژاپن و هشت کشور دیگر فعال است و فقط در آمریکا بیش از ۳۵۰ هزار نفر اعانه‌دهنده دارد.

آکسفام

سازمان آکسفام (oxfam.org/en) مستقر در آکسفورد انگلیس با هدف مبارزه با فقر و بهبود شرایط زندگی مردم در سراسر جهان تاسیس شده است. این سازمان نیز مانند بسیاری دیگر از سازمان های مردم نهاد بزرگ، در سراسر دنیا توسعه یافته و تبدیل به یک سازمان مردم نهاد بین المللی شده است. آکسفام در ۷۰ کشور در زمینه های مبارزه با فقر، برابری جنسیتی، آموزش و مبارزه با بیماری های مختلف فعالیت می کند.

یک نمونه از برنامه های موفق این بنیاد در سال ۲۰۰۳ با همکاری دو سازمان آکسفام انگلیس و نیوزیلند، در یکی از شهرهای ویتنام اجرا شد که میزان حضور کودکان را در مدرسه افزایش داد. با اجرای این برنامه، فقط در مقطع ابتدایی ۵۳ درصد از کودکان به طور منظم در مدرسه حاضر شدند. از نکات مهم این برنامه حضور درخور توجه دختران در مدرسه بود.

بنیاد بیل و ملیندا گیتس

یکی از بزرگ‌ترین خیریه‌های خصوصی در آمریکا و جهان است . این بنیاد (gatesfoundation.org)، مبلغ زیادی را سرمایه گذاری کرده است و به جای اینکه فقط یک بار هزینه شود، از محل درآمدهای حاصل از این سرمایه گذاری برای کمک‌های مالی برای اجرای پروژه‌های خیریه، استفاده می‌کند. این چرخش مالی سبب شده بنیاد بیل و ملیندا گیتس به یکی از اصلی‌ترین منابع کمک مالی در بخش بهداشت و سلامت در دنیا تبدیل شود.

فدراسیون سراسری ادبی و هنری چین

این فدراسیون، فراگیرترین سازمان غیردولتی و تشکیلات ادبی و هنری چین است که ۴۰ سازمان و تشکیلات ادبی و هنری وابسته را در سطح ملی هدایت و مدیریت می کند. فدراسیون سراسری ادبی و هنری چین فعالیت خود را از سال ۱۹۴۹ میلادی و در سطح ملی آغاز کرد. این سازمان با بیش از ۸۰ هزار نویسنده و هنرمند، گسترده‌ترین تشکیلات در نوع خود در داخل چین و سراسر جهان است.

گرامین بانک

گرامین بانک (grameenbank.org) یکی از موسسات بزرگ انسان دوستانه دنیاست که ابتکار جالبی برای اعطای کمک های مالی به اقشار محروم در بنگلادش به کار برده است. این بانک در حوزه اعتبارات خرد فعالیت داشته و آغاز فعالیت آن در بنگلادش بوده است. اصطلاح اعتبارات خرد به معنای اعطای وام های کوچک به وام گیرندگان فقیر است که به طور معمول فاقد وثیقه، اشتغال پایدار و سابقه اعتباری اثبات شدنی هستند.

موسس این بنیاد محمد یونس، مخترع و مبتکر این سیستم کمک‌های مالی به فقرا است و این بنیاد به میلیون ها فرد کم درآمد در بنگلادش، به ویژه زنان، خدمات مالی بسیاری ارائه داده است.

موسسه محک

موسسه خیریه حمایت از کودکان مبتلا به سرطان با نام اختصاری “محک ” از سال ۱۳۷۰ با انگیزه کمک به همنوع فعالیت همه جـانبه خود را جهت حمایت از کودکان مبتلا بـه سرطان زیر ۱۶ سال و خانواده‌های آن‌ها آغاز کرده است.

محک تا پایان سال ۹۸ بیش از ۳۵۰۰۰ کودک مبتلا به سرطان را تحت حمایت همه جانبه قرار داده است. دریافت مقام مشورتی از شورای اقتصادی، اجتماعی سازمان ملل متحد(ECOSOC)، عضویت در سازمان‌های معتبر بین‌المللی مرتبط با سرطان کودکان و احداث تنها بیمارستان فوق تخصصی سرطان کودکان در خاورمیانه با زیر بنای ۱۸۰۰۰ متر مربع و امکانات کامل کلینیکی و پاراکلینیکی در سال ۱۳۸۶ است.

همچنین دریافت تندیس نقره‌ای کیفیت (GIC) از موسسه بین المللی استاندارد “جی.آی.سی ، اخذ استاندارد NGO Benchmarking از شرکت SGS به عنوان اولین سازمان غیردولتی درمنطقه خاورمیانه، دریافت نشان طلای انجمن بین‌المللی مدیریت پروژه (IPMA)، انجام پروژه‌های تحقیقاتی-کاربردی با همکاری معتبرترین موسسات تحقیقات داخلی و خارجی نشان دهنده فعالیت مؤثر این موسسه خیریه در سطوح پیشرفته ملی و بین‌المللی است.

دست‌های مهربان

بنیاد نیکوکاری دست های مهربان (dmngo.ir) در سال ۱۳۸۶ تاسیس و فعالیت خود را با تمرکز بر حمایت و توانمندسازی زنان و کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست آغاز کرد.

از فعالیت‌های بنیاد نیکوکاری دست‌های مهربان علاوه بر سرپرستی خانواده‌های نیازمند می‌توان به مواردی از جمله مدرسه‌سازی، ساخت درمانگاه، اعزام کاروان‌های حمایتی به نقاط دورافتاده و محروم، حمایت خاص از بیماران خاص، اعطای جهیزیه و تسهیلات ازدواج، اعطای کمک‌هزینه‌های تحصیلی و آموزشی، پرداخت وام‌های خوداشتغالی و فراهم‌سازی زمینه‌های اشتغال مددجویان اشاره کرد.

بدون شک تعداد سمن‌های معتبر در ایران بسیار بیشتر از این است اما این دو موسسه اطلاعات جامع و کاملی از خود به جامعه ارائه می‌دهند و بر همین اساس در این مطلب معرفی شدند.

انواع سمن‌ها در ایران و جهان

روش‌های مختلفی برای تقسیم بندی سمن‌ها وجود دارد برای مثال برحسب زمینه فعالیت؛ سطح فعالیت؛ جهت گیری و اهداف؛ جهت گیری فعالیت‌ها؛ نوع ساختار سازمان و نقش و کارکرد

سازمان‌های مردم نهاد بر حسب زمینه فعالیت به فرهنگی – اجتماعی؛ آموزشی – پژوهشی؛ مذهبی؛ زیست محیطی؛ انسان دوستانه؛ خانواده دوستانه؛ حقوق بشر و … از طرفی بر اساس این که در چه سطحی فعالیت می‌کنند به ملی، منطقه‌ای و بین المللی تقسیم شوند.

در برخی موارد سمن‌ها را با توجه به جهت‌گیری و اهدافشان تقسیم بندی می‌کنند که عبارتند از: سازمان‌های دفاع از حقوق انسان‌ها، سازمان‌های حمایت از محیط زیست، امدادگر، صنفی و سازمان‌های هدایتی سازمان‌های مردم نهاد بر حسب جهت گیری به چهار گروه تقسیم می شوند: خیرخواهانه؛ خدماتی؛ مشارکتی و توانمندسازی سازمان‌های مردم نهاد براساس جهت گیری فعالیت به رفاهی؛ توسعه‌ای؛ حمایتی؛ آموزشی؛ شبکه سازی و پژوهشی تقسیم می‌شوند.

سمن ها در ایران و جهان برحسب نوع ساختار سازمان عبارتند از سازمان‌های مردم نهاد عضو پذیر و سازمان‌های مردم نهاد هیات امنایی
از طرف دیگر این سازمان‌ها براساس نقش‌ه و کارکرد این گونه تقسیم می‌شوند:

واسطه‌ای؛ انتقادی؛ نظارتی؛ مشورتی و مشارکتی؛ اجرایی کاهش تصدی‌گری دولت و توانمندسازی مردم؛ اعمال فشار بر دولتهای قدرتمند جهانی و سازمانهای بین‌المللی؛ حمایتی و خیرخواهانه؛ زیست محیطی؛ مذهبی و دینی؛ بسیج عمومی اجتماعی، روانشناختی؛ کارکرد اقتصادی؛ کارکرد فرهنگی؛ کارکرد حقوقی؛ آموزشی، پژوهشی و مطالعاتی؛ کارکرد ارتباطاتی
کارکرد امنیتی، نظامی؛ بهداشتی